Pradhan Mantri Ujjwala Yojana

Pradhan Mantri Ujjwala Yojana : महिलांचे सक्षमीकरण आणि पर्यावरणाचे रक्षण करणारी योजन भारत हा गरीब आणि ग्रामीण कुटुंबांची मोठी लोकसंख्या असलेला देश आहे जो लाकूड, कोळसा, शेणखत इत्यादीसारख्या पारंपरिक स्वयंपाकाच्या इंधनांवर अवलंबून आहे. ही इंधने केवळ अकार्यक्षम आणि महागच नाहीत तर गंभीर आरोग्य आणि पर्यावरणीय समस्या देखील निर्माण करतात.वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन (WHO) च्या म्हणण्यानुसार, घन इंधनाने स्वयंपाक केल्यामुळे घरातील वायू प्रदूषणामुळे जागतिक स्तरावर दरवर्षी 4 दशलक्षाहून अधिक मृत्यू होतात, बहुतेक महिला आणि मुलांमध्ये. शिवाय, हे इंधन जंगलतोड, हवामान बदल आणि वायू प्रदूषणात योगदान देतात.

या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी, भारत सरकारने 1 मे 2016 रोजी प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजना (PMUY) नावाची एक प्रमुख योजना सुरू केली. गरीब कुटुंबातील महिलांना, विशेषत: अनुसूचित कुटुंबातील महिलांना मोफत LPG (लिक्विफाइड पेट्रोलियम गॅस) कनेक्शन प्रदान करणे हे या योजनेचे उद्दिष्ट आहे. जाती (SC), अनुसूचित जमाती (ST), आणि इतर असुरक्षित गट. स्वच्छ आणि कार्यक्षम स्वयंपाकाच्या इंधनाच्या वापरास प्रोत्साहन देणे, त्याद्वारे महिलांचे सक्षमीकरण करणे आणि पर्यावरणाचे रक्षण करणे हे या योजनेचे उद्दिष्ट आहे.

प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजनेचे फायदे ( Benefits of Pradhan Mantri Ujjwala Yojana)

या योजनेचे लाभार्थी तसेच समाज आणि पर्यावरणासाठी अनेक फायदे आहेत. यापैकी काही फायदे आहेत:

आरोग्याचे फायदे

पारंपारिक स्वयंपाकाच्या इंधनापासून LPG वर स्विच करून, स्त्रिया हानिकारक धूर आणि कणांच्या संपर्कात येण्याचे प्रमाण कमी करू शकतात ज्यामुळे श्वसनाचे आजार, डोळ्यांचे संक्रमण, क्षयरोग, दमा इ. LPG उघड्या शेकोटी आणि स्टोव्हमुळे भाजणे आणि जखम होण्याचा धोका देखील कमी करते.ऊर्जा, पर्यावरण आणि पाणी परिषदेच्या (CEEW) अभ्यासानुसार, PMUY ने ग्रामीण भागात घरगुती वायू प्रदूषण 15% कमी केले आहे..

पर्यावरणीय फायदे

एलपीजी हे घन इंधनापेक्षा स्वच्छ आणि हिरवे इंधन आहे, कारण ते कमी कार्बन डायऑक्साइड, मिथेन आणि ब्लॅक कार्बन उत्सर्जित करते.एलपीजी वापरून, घरे वर्षाला सुमारे 1.5 टन कार्बन डायऑक्साइड वाचवू शकतात3. एलपीजी सरपण आणि इतर बायोमास इंधनाची मागणी देखील कमी करते, ज्यामुळे जंगले आणि जैवविविधता संरक्षित करण्यात मदत होते.The Energy and Resources Institute (TERI) च्या अभ्यासानुसार, PMUY ने दरवर्षी सुमारे 10 दशलक्ष टन सरपण वाचवले आहे.

सामाजिक व आर्थिक लाभ

एलपीजी हे सोयीस्कर आणि वेळेची बचत करणारे इंधन आहे जे लाकूड गोळा करणे, शेणाची पोळी बनवणे, शेकोटी पेटवणे इत्यादी कष्ट कमी करते.एलपीजी वापरून महिला दररोज सुमारे 2 तास वाचवू शकतात, ज्याचा वापर ते शिक्षण, रोजगार, विश्रांती किंवा इतर उत्पादक क्रियाकलापांसाठी करू शकतात. एलपीजीमुळे महिलांचे जीवनमान आणि प्रतिष्ठा देखील सुधारते, कारण त्यांना त्यांच्या स्वयंपाकघरातील धूर आणि काजळीचा त्रास सहन करावा लागत नाही. LPG ग्रामीण तरुणांसाठी रोजगाराच्या संधी देखील निर्माण करते, जे वितरक, किरकोळ विक्रेते, यांत्रिकी इत्यादी म्हणून काम करू शकतात.

प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजनेसाठी पात्रता आणि अर्ज प्रक्रिया Eligibility and Application Process for Pradhan Mantri Ujjwala Yojana

ही योजना गरीब घरातील महिलांसाठी आहे ज्यांच्याकडे सध्याचे एलपीजी कनेक्शन नाही. योजनेसाठी पात्रता निकष आणि अर्ज प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:

योजनेसाठी कोण पात्र आहे?

योजनेसाठी पात्र होण्यासाठी, महिलेने खालील अटी पूर्ण केल्या पाहिजेत:

• तिचे वय किमान १८ वर्षे असावे.
• सामाजिक-आर्थिक जात जनगणना (SECC) 2011 डेटा किंवा तिची दारिद्र्य स्थिती प्रमाणित करणार्‍या इतर कोणत्याही सरकारी दस्तऐवजानुसार ती दारिद्र्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबातील असणे आवश्यक आहे.
• ती खालीलपैकी एका प्रवर्गातील असणे आवश्यक आहे: SC, ST, प्रधान मंत्री आवास योजना (ग्रामीण), सर्वाधिक मागासवर्गीय (MBC), अंत्योदय अन्न योजना (AAY), चहा आणि माजी चहाच्या बागेतील जमाती, वनवासी, येथे राहणारे लोक 14-पॉइंट घोषणेनुसार बेटे आणि नदी बेटे किंवा इतर कोणतेही गरीब कुटुंब.
• तिच्याकडे त्याच घरातील कोणत्याही तेल विपणन कंपनीचे (OMC) दुसरे कोणतेही LPG कनेक्शन नसावे.

कोणती कागदपत्रे आवश्यक आहेत?

योजनेसाठी अर्ज करण्यासाठी, महिलेने खालील कागदपत्रे सादर करणे आवश्यक आहे:

• तुमचा ग्राहक जाणून घ्या (KYC) फॉर्म तिच्या फोटो आणि स्वाक्षरीसह.
• ओळख आणि पत्त्याचा पुरावा म्हणून स्वतःचे आणि तिच्या प्रौढ कुटुंबातील सदस्यांचे आधार कार्ड. (आसाम आणि मेघालयसाठी अनिवार्य नाही)
• शिधापत्रिका किंवा इतर कोणतेही राज्य सरकारी दस्तऐवज जे तिच्या कुटुंबाची रचना प्रमाणित करते किंवा परिशिष्ट I (स्थलांतरित अर्जदारांसाठी) नुसार स्व-घोषणापत्र.
• स्वतःचा किंवा तिच्या कुटुंबातील सदस्याचा बँक खाते क्रमांक आणि IFSC कोड.

योजनेसाठी अर्ज कसा करावा?

योजनेसाठी अर्ज करण्यासाठी, एखादी महिला यापैकी कोणत्याही पद्धतीचा अवलंब करू शकते:

• ती तिच्या पसंतीच्या जवळच्या एलपीजी वितरकाला भेट देऊ शकते आणि आवश्यक कागदपत्रांसह अर्ज सबमिट करू शकते.
• ती PMUY च्या अधिकृत वेबसाइटला भेट देऊ शकते (१) आणि आवश्यक तपशीलांसह ऑनलाइन अर्ज भरा आणि कागदपत्रांच्या स्कॅन केलेल्या प्रती अपलोड करा.
• ती 1800-266-6696 या टोल-फ्री नंबरवर कॉल करू शकते आणि PMUY अंतर्गत नवीन LPG कनेक्शनसाठी तिची विनंती नोंदवू शकते.

प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजनेच्या उपलब्धी आणि आव्हाने

भारतातील सर्वात यशस्वी समाजकल्याण योजनांपैकी एक म्हणून या योजनेचे सर्वत्र कौतुक आणि ओळख झाली आहे. या योजनेला जागतिक आरोग्य संघटनेचा (WHO) ग्लोबल हेल्थ अवॉर्ड 2017, युनायटेड नेशन्स (UN) मोमेंटम फॉर चेंज अवॉर्ड 2018 आणि LPG साठी सर्वात मोठ्या रोख हस्तांतरण कार्यक्रमासाठी गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड यासारखे अनेक पुरस्कार आणि प्रशंसा देखील प्राप्त झाली आहे. . योजनेची काही उपलब्धी आणि आव्हाने आहेत:

योजनेंतर्गत किती जोडण्या देण्यात आल्या आहेत?

31 मे 2023 पर्यंत, योजनेने संपूर्ण भारतातील गरीब घरातील महिलांना 95.8 दशलक्ष एलपीजी कनेक्शन जारी केले आहेत. यापैकी, 15.9 दशलक्ष कनेक्शन उज्ज्वला 2.0 अंतर्गत जारी करण्यात आले आहेत, जे 10 ऑगस्ट 2021 रोजी सुरू करण्यात आलेल्या योजनेचा विस्तार आहे. उज्ज्वला 2.0 चे उद्दिष्ट SECC डेटापासून दूर राहिलेल्या किंवा नवीन क्षेत्रांमध्ये स्थलांतरित झालेल्यांना LPG कनेक्शन प्रदान करणे आहे. योजनेने 87% चा उच्च रिफिल दर देखील प्राप्त केला आहे, जे सूचित करते की बहुतेक लाभार्थी नियमितपणे एलपीजी वापरत आहेत.

योजनेसमोर कोणती आव्हाने आहेत?

यशस्वी असूनही, या योजनेला काही आव्हानांचाही सामना करावा लागतो ज्यांना तिची शाश्वतता आणि परिणामकारकता सुनिश्चित करण्यासाठी संबोधित करणे आवश्यक आहे. यातील काही आव्हाने अशी आहेत:

• परवडणारीता: अनेक गरीब कुटुंबांसाठी एलपीजी सिलिंडर आणि रिफिलची किंमत अजूनही जास्त आहे, विशेषतः दुर्गम आणि डोंगराळ भागात जेथे वाहतूक खर्च जास्त आहे. सरकार ५० रुपये अनुदान देते. 1600 प्रति कनेक्शन आणि रु. PMUY अंतर्गत प्रति रिफिल 24, परंतु हे संपूर्ण खर्च भरण्यासाठी पुरेसे असू शकत नाही. शिवाय, अनुदान लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात हस्तांतरित केले जाते, जे त्यांच्यापैकी काहींसाठी प्रवेशयोग्य किंवा सोयीस्कर असू शकत नाही.
• उपलब्धता: LPG सिलिंडर आणि रिफिलचा पुरवठा आणि वितरण अजूनही काही प्रदेशांमध्ये अपुरे आहे, विशेषत: ईशान्येकडील राज्ये, जम्मू आणि काश्मीर, लडाख, अंदमान आणि निकोबार बेटे, इ. पुरेशा पायाभूत सुविधांचा अभाव, जसे की पाइपलाइन, स्टोरेज सुविधा , वितरण वाहने इ. लाभार्थींना एलपीजीच्या सुरळीत वितरणात अडथळा आणतात. शिवाय, जागरुकता, संप्रेषण किंवा ग्राहक सेवेच्या अभावामुळे काही लाभार्थ्यांना त्यांचे रिफिल बुकिंग किंवा प्राप्त करण्यात अडचणी येऊ शकतात.
• जागरूकता: स्वच्छ आणि सुरक्षित स्वयंपाक इंधन म्हणून एलपीजीची जागरूकता आणि स्वीकृती अजूनही समाजाच्या काही वर्गांमध्ये कमी आहे, विशेषत: ग्रामीण भागात जिथे स्वयंपाकाच्या पारंपरिक पद्धती खोलवर रुजलेल्या आहेत. काही लाभार्थींना त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांच्या किंवा समुदायाच्या नेत्यांच्या प्रतिकाराचा सामना करावा लागू शकतो ज्यांना LPG हा त्यांच्या संस्कृती, धर्म किंवा आरोग्यासाठी धोका आहे असे वाटू शकते. शिवाय, काही लाभार्थ्यांना एलपीजी सुरक्षितपणे आणि कार्यक्षमतेने कसे वापरावे याबद्दल योग्य ज्ञान किंवा प्रशिक्षणाची कमतरता असू शकते.

योजनेत सुधारणा कशी करता येईल?

या आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि योजना सुधारण्यासाठी, काही संभाव्य सूचना आहेत:

• अनुदानाची रक्कम वाढवणे किंवा एलपीजी सिलिंडर आणि रिफिलसाठी अतिरिक्त प्रोत्साहन देणे जेणेकरून ते गरीब कुटुंबांसाठी अधिक परवडणारे असतील.
• एलपीजी सिलिंडर आणि रिफिलची वेळेवर आणि पुरेशी डिलिव्हरी दुर्गम आणि दुर्गम भागात सुनिश्चित करण्यासाठी एलपीजी पुरवठा आणि वितरणासाठी पायाभूत सुविधा आणि रसद वाढवणे.
• स्वच्छ आणि कार्यक्षम स्वयंपाक इंधन म्हणून एलपीजीचे फायदे आणि वापर याविषयी लाभार्थ्यांना शिक्षित आणि प्रेरित करण्यासाठी अधिक जागरूकता मोहिमा आणि क्षमता निर्माण कार्यक्रम आयोजित करणे.

निष्कर्ष

प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजना हा भारत सरकारचा एक उल्लेखनीय उपक्रम आहे

गरीब घरातील महिलांना मोफत एलपीजी कनेक्शन प्रदान करणे, त्याद्वारे त्यांचे सक्षमीकरण करणे आणि पर्यावरणाचे रक्षण करणे. लाभार्थ्यांच्या आरोग्य, पर्यावरण आणि सामाजिक-आर्थिक स्थितीसाठी या योजनेचे अनेक फायदे आहेत. या योजनेमध्ये काही आव्हाने देखील आहेत ज्यांची शाश्वतता आणि परिणामकारकता सुनिश्चित करण्यासाठी संबोधित करणे आवश्यक आहे. ही योजना भारत सरकारचा एक उल्लेखनीय उपक्रम आहे जो महिला आणि पर्यावरणाच्या कल्याणासाठी आपली वचनबद्धता दर्शवितो.